انواع مرخصی در قانون کار ۱۴۰۴

در دنیای پرشتاب کاری، تعادل میان زندگی شخصی و شغلی دیگر یک امتیاز نیست، بلکه یک ضرورت است. یکی از مهم ترین ابزارهایی که قانون رسمی کشور برای تحقق این تعادل در نظر گرفته، «مرخصی» است؛ حقی قانونی برای استراحت، درمان، مراقبت از خانواده و پیگیری امور شخصی. اما آیا همه ما با انواع مرخصی در قانون کار آشنا هستیم؟ آیا می دانید مرخصی استعلاجی با مرخصی استحقاقی چه تفاوتی دارد؟ یا مرخصی زایمان، بدون حقوق، ساعتی و حتی مرخصی بین تعطیلی چه شرایطی دارند؟

در قانون کار ۱۴۰۴، مجموعه ای دقیق از انواع مرخصی ها با جزئیات حقوقی مشخص تعریف شده است؛ که آگاهی از این حقوق نه تنها به کارگران و کارمندان کمک می کند تا از فرصت های قانونی خود به درستی استفاده کنند، بلکه کارفرمایان را نیز در مدیریت بهتر منابع انسانی یاری می رساند.

در این مقاله، با نگاهی کامل و کاربردی به بررسی انواع مرخصی های قانونی در سال ۱۴۰۴ پرداخته و با مبنای قانونی، شرایط استفاده، میزان مرخصی، نکات مهم و تبصره های خاص هریک آشنا خواهیم شد.

تعریف مرخصی در قانون کار

مرخصی، به معنای حق ترک موقت کار با اجازه کارفرما و حفظ مزایای شغلی است؛ که ممکن است با حقوق یا بدون حقوق باشد و بسته به نوع شغل، وضعیت فردی، مناسبت ها و شرایط جسمی فرد، متفاوت است. در ادامه، انواع مرخصی ها را بررسی خواهیم کرد:

1. مرخصی استحقاقی (مرخصی سالانه)

طبق ماده ۶۴ قانون کار، مرخصی استحقاقی یا سالانه با استفاده از حقوق کامل، برای کارگران شاغل در مشاغل عادی، ۳۰ روز در سال است (شامل ۴ جمعه). یعنی:

• هر ماه کار، معادل ۲.۵ روز مرخصی با حقوق دارد.
• برای مشاغل سخت و زیان آور، این میزان ممکن است متفاوت باشد.

مرخصی سالانه ۳۰ روز است یا ۲۶ روز؟

یکی از پرسش های رایج میان کارکنان و حتی برخی کارفرمایان این است که بالاخره مرخصی سالانه ۲۶ روز است یا ۳۰ روز؟ برای پاسخ دقیق به این سؤال، باید نگاهی به قانون کار و تفسیر آن بیندازیم:

در حالت کلی، قانون برای هر کارگر ۳۰ روز مرخصی استحقاقی در سال در نظر گرفته است؛ اما در برخی محیط های کاری، این عدد به صورت ۲۶ روز اعلام می شود و دلیل آن، برداشت خاصی است که برخی کارفرمایان از متن قانون دارند. به این صورت که ۲۶ روز کاری، به عنوان مرخصی تلقی می شود و ۴ روز جمعه نیز خودبه خود به آن افزوده می گردد تا مجموعاً یک ماه کامل شود.

با این حال، قانونگذار در ماده ۶۴ قانون کار به صراحت اعلام کرده است:

“مرخصی استحقاقی سالانه کارگران، با استفاده از مزد و با احتساب چهار روز جمعه، جمعاً یک ماه است و سایر تعطیلات رسمی جزو مرخصی محسوب نمی شوند.”

نحوه استفاده از مرخصی استحقاقی:

• مرخصی ها می توانند به صورت پراکنده یا یکجا استفاده شوند.
• مدت استفاده از مرخصی متوالی نباید از ۱۵ روز بیشتر شود، مگر با موافقت کارفرما.
• کارگر باید حداقل ۴۸ ساعت پیش از استفاده از مرخصی، درخواست خود را اعلام کند.

ذخیره و بازخرید مرخصی چیست؟

گاهی پیش می آید که کارگر به هر دلیلی، فرصت استفاده از تمام مرخصی های سالانه اش را ندارد. در این مواقع، روزهای استفاده نشده از مرخصی، به عنوان مرخصی ذخیره شده شناخته می شود؛ که در صورت ادامه همکاری، کارگر می تواند روزهای باقی مانده را برای سال بعد ذخیره کند و درصورت در پایان قرارداد یا هنگام قطع همکاری، امکان دریافت وجه نقد معادل مزد همان روزها وجود دارد؛ که به این فرآیند، بازخرید مرخصی می گویند. البته لازم به ذکر است که طبق ماده ۶۶ قانون کار، کارگر نمی تواند بیش از ۹ روز از مرخصی سالانه خود را ذخیره کند.

محدودیت ها و نکات مهم:

• استفاده از مرخصی استحقاقی حق قانونی کارگر است و کارفرما نمی تواند مانع اجرای آن شود.
• اگر کارگر بدون اجازه مرخصی بگیرد، ممکن است غیبت غیرموجه محسوب شود.
• مرخصی در روزهای تعطیل رسمی، مرخصی محسوب نمی شود.

2. مرخصی استعلاجی

مرخصی استعلاجی، زمانی است که کارگر به دلیل بیماری، قادر به ادامه کار نیست و با تأیید پزشک می تواند از این نوع مرخصی استفاده کند.

فرآیند دریافت مرخصی استعلاجی:

1. مراجعه به پزشک عمومی یا متخصص
2. دریافت گواهی پزشکی
3. ارائه گواهی به کارفرما و تأمین اجتماعی
4. تأیید پزشک معتمد سازمان تأمین اجتماعی

نحوه پرداخت حقوق در مرخصی استعلاجی:

حقوق این دوره، توسط سازمان تأمین اجتماعی پرداخت می شود نه کارفرما. شرایط دریافت شامل:

• پرداخت حداقل ۶۰ روز حق بیمه در یک سال گذشته
• نداشتن شغل دوم یا خوداشتغالی
• تأیید مدت بیماری توسط سازمان تأمین اجتماعی

نکات مهم:

• مدت مرخصی استعلاجی، به سابقه بیمه ای فرد اضافه می شود.
• در بیماری های خاص، مدت مرخصی قابل تمدید و طولانی تر است.
• اگر مرخصی استعلاجی بیش از یک ماه باشد، گواهی باید به صورت سریالی تمدید شود.

3. مرخصی زایمان

طبق مصوبه سال ۱۳۹۲ و تائید شورای نگهبان، مدت مرخصی زایمان برای مادران، ۹ ماه (معادل ۲۷۰ روز) است؛ که با پرداخت حقوق و حفظ مزایا همراه است.

شرایط استفاده از مرخصی زایمان:

• مرخصی می تواند بخشی قبل از زایمان و بخشی پس از زایمان باشد.
• در صورت دوقلو یا چندقلوزایی، مدت زمان مرخصی قابل افزایش است.

نحوه پرداخت حقوق در مرخصی زایمان:

پرداخت حقوق این مرخصی نیز، بر عهده سازمان تأمین اجتماعی است، مشروط بر آنکه:

• بیمه شده مشغول به کار بوده باشد
• در زمان بارداری شاغل و دارای سابقه پرداخت حق بیمه کافی باشد

مرخصی برای پدر:

از زمان تولد فرزند، همسر زنان شاغل مشمول این قانون نیز، به ‌صورت جداگانه، مشمول دو هفته مرخصی تشویقی با حقوق (علاوه بر مرخصی استحقاقی خود) خواهندبود.

البته مطابق ماده ۶۷، در بخش خصوصی و شرکت هایی که تحت پوشش تأمین اجتماعی هستند، مدت مرخصی زایمان همچنان ۶ ماه در نظر گرفته می شود و استفاده از مرخصی همسران نیز، منوط به موافقت کارفرماست. این مرخصی، جزو سوابق کاری زن شاغل ثبت می شود و در این مدت، سازمان تأمین اجتماعی غرامت ایام بارداری را پرداخت می کند.

4. مرخصی پاس شیر (مرخصی شیردهی)

مطابق ماده ۷۶ قانون کار و ماده ۶۸ قانون تأمین اجتماعی، مادران شاغل که فرزند شیرخوار دارند، می توانند در طول روز ساعت هایی را برای شیردهی فرزند خود مرخص باشند. به این نوع مرخصی، مرخصی پاس شیر یا شیردهی گفته می شود.

مدت زمان مخصی پاس شیر

• روزانه یک ساعت مرخصی با حقوق برای شیردهی تا پایان ۲ سالگی کودک
• در برخی مشاغل (مثل پرستاری، کار با دستگاه های خطرناک و…) ممکن است ساعت بیشتری در نظر گرفته شود.

شرایط:

• این مرخصی، فقط شامل مادران شاغل دارای فرزند شیرخوار می شود.
• بدون کسر از مرخصی سالانه است.
• حقوق این مرخصی بر عهده کارفرماست، نه تأمین اجتماعی.
• کارفرما مکلف به تأمین فضای مناسب برای شیردهی یا زمان مرخصی متناوب است.
• در صورت عدم رعایت این حق قانونی توسط کارفرما، مادر می تواند به اداره کار شکایت کند.

5. مرخصی ازدواج و فوت بستگان

مرخصی ازدواج:

بر اساس ماده ۷۳ قانون کار، کارگر در صورت ازدواج رسمی، ۳ روز مرخصی با حقوق دارد. (ارائه کپی عقدنامه یا سند رسمی ازدواج الزامی است.)

مرخصی فوت بستگان:

• در صورت فوت همسر، پدر، مادر، فرزند، خواهر یا برادر، کارگر ۳ روز مرخصی همراه با حقوق خواهد داشت.
• مرخصی برای سایر بستگان نیز، بستگی به سیاست کارفرما داشته و الزام قانونی ندارد.

6. مرخصی بدون حقوق

در قانون کار، کارگر می تواند با موافقت کتبی کارفرما و بدون دریافت حقوق، مدتی از کار خود مرخص شود؛ که در شرایط خاصی همچون ادامه تحصیل، مهاجرت موقت، سفر طولانی و… رخ می دهد.

مدت زمان مرخصی بدون حقوق

قانون سقف مشخصی برای مرخصی بدون حقوق تعیین نکرده؛ اما معمولاً شرکت ها در آیین نامه داخلی خود، محدودیت هایی (مثلاً حداکثر ۶ ماه تا یک سال) تعیین می کنند.

نکات قانونی:

• مدت این مرخصی قابل توافق است و سقف مشخصی ندارد.
• در مدت مرخصی بدون حقوق، سابقه بیمه و سنوات شغلی محاسبه نمی شود؛ اما اگر فرد بخواهد سابقه اش قطع نشود، می تواند به صورت اختیاری بیمه خود را ادامه دهد.
• کارگر پس از پایان مرخصی باید به کار بازگردد، در غیر این صورت ترک کار محسوب می شود.

7. مرخصی تشویقی

این نوع مرخصی ها، در قوانین صراحت ندارند و به تشخیص کارفرما یا سیاست های داخلی شرکت ها اعطا می شوند. مثلاً:

• مرخصی ساعتی برای روز تولد
• مرخصی ویژه برای کارکنان نمونه
• مرخصی اضافه در شرکت های خصوصی یا بین المللی

8. مرخصی در مشاغل سخت و زیان آور

طبق قوانین کار، افرادی که در محیط های سخت یا زیان آور فعالیت می کنند (مثل کارکنان معدن، مشاغل شیمیایی، کوره ها و …) مشمول مرخصی بیشتری بوده و امکان دریافت ۵ هفته مرخصی در سال، بازنشستگی زودتر و مزایای جانبی دیگری را نیز دارند.

9. مرخصی ساعتی

مرخصی ساعتی، نوعی مرخصی کوتاه مدت است که کارگر به جای گرفتن مرخصی روزانه، تنها چند ساعت از روز کاری خود را ترک می کند. این نوع مرخصی، معمولاً برای کارهای شخصی، پزشکی، اداری و فوری کاربرد دارد.

شرایط استفاده از مرخصی ساعتی:

• با درخواست کارگر و موافقت کارفرما انجام می شود.
• از سهم مرخصی سالانه کسر می شود (مثلاً ۲ ساعت مرخصی ساعتی = ۲ ساعت از مرخصی روزانه).

نکات مهم:

• شرکت ها معمولاً حد نصاب مجاز مرخصی ساعتی در روز یا ماه را مشخص می کنند.
• مرخصی ساعتی باید از قبل هماهنگ شود، مگر در موارد اضطراری.
• تأخیر یا خروج بدون هماهنگی، می تواند به عنوان غیبت یا کسر از حقوق محسوب شود.

10. مرخصی حج

مرخصی حج، یکی از موارد ویژه در قانون کار است که به کارگران اجازه می دهد تا برای انجام فریضه حج واجب، یک بار در طول دوران اشتغال خود از این مرخصی بهره مند شوند. بر اساس قانون، هر فرد شاغل می تواند تنها یک نوبت در مدت خدمت خود، به مدت یک ماه برای انجام مناسک حج تمتع مرخصی بگیرد. اگر فرد به اندازه کافی مرخصی ذخیره شده داشته باشد، این مرخصی به صورت استحقاقی محاسبه خواهد شد؛ اما در صورتی که چنین ذخیره ای نداشته باشد، استفاده از مرخصی بدون حقوق برای اعزام به حج در نظر گرفته می شود.

11. مرخصی بین تعطیلی

زمانی که بین دو روز تعطیل رسمی، یک روز کاری قرار می گیرد، کارگران ممکن است بخواهند آن روز را مرخصی بگیرند تا تعطیلاتشان یکسره شود. به این حالت، مرخصی بین تعطیلی می گویند که جزو مرخصی استحقاقی محسوب می شود.

نکات کلیدی

• این مرخصی الزامی نیست و صرفاً به درخواست کارگر و در صورت موافقت کارفرما اعطا می‌شود.
• از مرخصی استحقاقی سالانه کسر می شود.

سوالات متداول