اضافه کاری چیست؟ قوانین و نحوه محاسبه اضافه کاری ۱۴۰۴

اضافه کاری، یکی از مفاهیم کلیدی در بحث حقوق و دستمزد است که در ماده ۵۹ قانون کار جمهوری اسلامی ایران، به صراحت به آن پرداخته شده است. بر اساس این قانون، هرگونه اشتغال کارگر بیش از ساعات کار قانونی (۸ ساعت در روز یا ۴۴ ساعت در هفته)، به عنوان اضافه کاری شناخته می شود و مشمول پرداخت مازاد بر حقوق پایه خواهد بود. در واقع، اضافه کاری زمانی رخ می دهد که کارفرما از کارگر بخواهد بیش از زمان موظف کاری در روز یا هفته، به انجام وظایف خود بپردازد؛ البته مشروط به این‌که شرایط قانونی آن، به صورت کامل رعایت شود.

در این مقاله، به بررسی فرمول محاسبه اضافه کاری در سال ۱۴۰۴، روزهای تعطیل و جمعه، سقف مجاز اضافه کاری و تفاوت آن با نوبت کاری، فوق العاده‌کاری و تعطیل کاری پرداخته و هدفمان این است که کارگر و کارفرما، بتواند با استناد به قوانین جاری کشور، از حقوق و تعهدات خود در این حوزه آگاهی کامل پیدا کند.

قانون اضافه کاری در ایران چه می گوید؟

مبنای حقوقی اضافه کاری در ایران، ماده ۵۹ قانون کار است. براساس این قانون، اضافه کاری باید با رضایت کامل کارگر همراه بوده و بدون وجود هیچگونه اجباری انجام شود. در ادامه، با متن ماده و تبصره های آن آشنا خواهیم شد:

ماده ۵۹ قانون کار:

“در شرایط خاص، با توافق کارگر و کارفرما، ساعات کار اضافی با پرداخت ۴۰ درصد اضافه بر مزد هر ساعت کار عادی، قابل انجام است.”

به عبارتی:

• کارگر باید رضایت کتبی یا شفاهی برای اضافه کاری داشته باشد.
• کارفرما نمی تواند به اجبار، کارگر را وادار به اضافه کاری کند.
• انجام اضافه کاری بدون توافق، غیرقانونی و قابل پیگیری است.

تبصره مهم:

طبق آیین نامه ها، مجموع ساعات اضافه کاری نباید از ۴ ساعت در روز و ۱۶ ساعت در هفته تجاوز کند، مگر در موارد اضطراری با توافق طرفین که در ادامه بررسی خواهیم کرد:

شرایط و ضوابط اضافه کاری در سال ۱۴۰۴

بر اساس بخشنامه های وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، برای انجام اضافه کاری، چند شرط اساسی باید رعایت شود:

• رضایت کتبی یا شفاهی کارگر
• درخواست مکتوب کارفرما (برای سازمان های دولتی/نیمه دولتی)
• رعایت سقف قانونی (حداکثر ۴ ساعت در روز)
• عدم تعارض با سلامت کارگر (در مشاغل سخت و زیان آور ممکن است محدودتر شود)

همچنین، برخی گروه ها مانند زنان باردار، کارگران شبانه، نوجوانان زیر ۱۸ سال و کارگران با شرایط خاص پزشکی، طبق قانون از اضافه کاری معاف هستند.

نرخ اضافه کاری در سال ۱۴۰۴ چقدر است؟

مطابق ماده ۵۹، کارفرما موظف است برای هر ساعت اضافه کاری، ۴۰ درصد بیشتر از مزد ساعتی عادی پرداخت کند. این یعنی:

فرمول محاسبه اضافه کاری ساعتی

۱.۴ × مزد هر ساعت کاری

در سال ۱۴۰۴، حداقل حقوق پایه ساعتی توسط شورای عالی کار، برابر با ۵۳۱ ,۴۷۲ ریال اعلام شده است. بنابراین:

محاسبه نرخ اضافه کاری سال ۱۴۰۴:

۵۳۱ ,۴۷۲ × ۱.۴ ≈ ۵۴۴ ,۶۶۱ ریال (برای هر ساعت اضافه کاری در سال ۱۴۰۴)

ساعات کار قانونی در سال ۱۴۰۴

سقف قانونی اضافه کاری چقدر است؟

بر اساس ضوابط تعیین شده در ماده ۵۹ قانون کار، اضافه کاری برای هر کارگر، نباید از ۴ ساعت در روز تجاوز کند. با در نظر گرفتن این محدودیت، حداکثر مجاز اضافه کاری در طول یک هفته ۱۲ ساعت و در نتیجه، سقف ماهانه آن حدود ۱۲۰ ساعت خواهد بود. در صورتی‌که میزان اضافه کاری از این حدود فراتر رود، مشمول تخلف قانونی از سوی کارفرما بوده و اضافه ‌کاری مازاد، خارج از چارچوب قانون تلقی می شود و می تواند تبعات حقوقی به همراه داشته باشد.

محاسبه اضافه کاری در روزهای تعطیل و جمعه

در قانون کار، جمعه ها و تعطیلات رسمی به عنوان روز غیرکاری شناخته می شوند و اگر کارگری در این روزها کار کند، علاوه بر حقوق پایه، مشمول مزایای جداگانه خواهد بود. اما حتی کار در روز تعطیل رسمی (تعطیل کاری) با کار در روز جمعه (جمعه کاری) نیز متفاوت است.

تفاوت جمعه کاری و تعطیل کاری:

• جمعه کاری، به انجام کار در روز تعطیل هفتگی کارگر (یعنی جمعه) گفته می شود که باید با تخصیص یک روز تعطیل جایگزین در هفته جبران شود.
• تعطیل کاری، به اشتغال در تعطیلات رسمی و عمومی کشور مانند نوروز، تاسوعا، ۲۲ بهمن و … گفته می شود و معمولاً با پرداخت اضافه حقوق بالاتر (حتی تا دو برابر مزد روزانه) جبران می گردد. ضمناً در تعطیل کاری، جبران با روز تعطیل جایگزین الزامی نیست.

اضافه کاری و شب کاری چه تفاوتی دارند؟

• اضافه کاری، به ساعات کاری ای گفته می شود که بیش از زمان مجاز قانونی (۸ ساعت در روز و ۴۴ ساعت در هفته) انجام می شود؛ که باید با رضایت کارگر همراه باشد و با ۴۰٪ اضافه‌ بر مزد ساعتی پرداخت گردد.
• اما شب کاری، به هرگونه فعالیت کاری در بازه زمانی ۲۲ شب تا ۶ صبح اطلاق می شود؛ صرف نظر از اینکه جزو ساعات عادی یا اضافه کاری باشد. حق شب کاری نیز، ۳۵٪ بیشتر از مزد ساعتی است.

تفاوت اضافه کاری و نوبت کاری چیست؟

اضافه کاری، به ساعات کاری ای گفته می شود که بیش از سقف قانونی (۸ ساعت در روز) و با رضایت کارگر انجام می شود و باید با ۴۰٪ فوق العاده مزدی جبران گردد.

اما نوبت کاری، نوعی برنامه ریزی برای توزیع شیفت ها در بازه های صبح، عصر یا شب است که ممکن است در قالب دو یا سه نوبت چرخشی اجرا شود. نوبت کاری، جزو زمان کاری مجاز است اما مشمول فوق العاده های جداگانه طبق ماده ۵۶ قانون کار می شود.

بنابراین:

• اضافه کاری، فراتر از ساعات عادی انجام می شود و با پرداخت بیشتر همراه است.
• نوبت کاری، در چارچوب ساعت قانونی و طبق شیفت بندی برنامه ریزی شده است؛ نه لزوماً مازاد

تفاوت اضافه کاری و فوق العاده کاری چیست؟

فوق العاده کاری، اصطلاحی است که به مبلغ مازاد بر مزد پایه ساعتی اشاره دارد؛ یعنی مبلغی که بابت هر ساعت کار مازاد، به عنوان پاداش اضافه کاری به کارگر یا کارمند پرداخت می شود. به بیان ساده، اگر مزد ساعتی پایه، ۱۰۰ هزار تومان باشد و بابت هر ساعت اضافه کاری ۱۵۰ هزار تومان پرداخت شود، این ۵۰ هزار تومان، همان فوق العاده کاری محسوب می شود.

اضافه کاری فرهنگیان چگونه محاسبه می شود؟

برای فرهنگیان، محاسبه اضافه کاری بر اساس بخشنامه های وزارت آموزش و پرورش انجام می شود؛ نه قانون کار. در این موارد:

• ساعت اضافه تدریس، طبق سهمیه مشخص ماهانه است.
• نرخ اضافه تدریس، تابع پایه حقوقی و درجه مدرک معلم است.
• و پرداخت اضافه کاری فرهنگیان نیز، از بودجه جداگانه ای تأمین می شود.

سوالات متداول