شب کاری چیست؟ قوانین و نحوه محاسبه شب کاری ۱۴۰۴

در دنیای پرتلاطم امروز، چرخ بسیاری از صنایع، از مراکز درمانی و نیروگاه ها گرفته تا کارخانه ها، پایانه های حمل ونقل و سامانه های امنیتی، نه تنها در طول روز، بلکه در تاریکی شب نیز می چرخد. این حضور مداوم در ساعت های خاص شبانه، مفهومی به نام شب کاری را به وجود آورده است؛ مفهومی که اگرچه در بسیاری از مشاغل اجتناب ناپذیر است، اما باید با نگاهی دقیق، همراه با درک عمیق از قوانین کار، حقوق نیروی انسانی و البته نحوه پرداخت دستمزد مورد توجه قرار گیرد.

در این مقاله، با نگاهی جامع و دقیق، به تمامی ابعاد مهم موضوع شب کاری پرداخته ایم؛ از تعریف دقیق شب‌کاری و قوانین حاکم بر آن گرفته تا نحوه محاسبه دستمزد، تفاوت آن با اضافه کاری، نوبت کاری، الزامات قانونی و سوالات متداول. اگر شما نیز شب کار و یا کارفرمای شیفت شب هستید، باید به صورت کامل با این قوانین آشنا باشید تا بتوانید با استفاده از نرم افزار حسابداری، حقوق کارگران خود را به دقت محاسبه کنید.

شب کاری یعنی چه؟

بر اساس ماده ۵۸ قانون کار، کار در فاصله زمانی ساعت ۲۲ شب تا ۶ صبح، شب کاری محسوب می شود. این یعنی اگر شما حتی یک ساعت از کارتان در این بازه زمانی باشد، مشمول مقررات شب کاری خواهید شد. نکته مهم این است که شب کاری، لزوماً به معنای تمام شب کار کردن نیست. ممکن است شیفت کاری شما از ۸ شب شروع شود و تا ۱ بامداد ادامه داشته باشد. در این حالت، بخش شبانه (۲۲ تا ۱) مشمول محاسبه شب کاری می شود.

قوانین شب کاری در قانون کار ایران

مقررات شب کاری در قانون کار ایران به وضوح آمده و حقوق کارگر در این نوع اشتغال، کاملاً مشخص است. موارد مهم در این زمینه عبارتند از:

ماده ۵۸ قانون کار:

«کارگری که بین ساعت ۲۲ شب تا ۶ بامداد کار می کند، شب کار محسوب شده و باید ۳۵ درصد اضافه بر مزد ساعت عادی، به عنوان فوق العاده شب کاری دریافت کند.»

ممنوعیت ها:

• کارگران نوجوان (زیر ۱۸ سال) مجاز به شب کاری نیستند.
• کارگران زن در شرایط عادی نباید شب کاری داشته باشند؛ مگر در موارد استثنایی با رعایت اصول ایمنی و رفاهی.

وظیفه کارفرما:

کارفرما موظف است برای شب کاران تمهیدات ایمنی، بهداشتی و رفاهی مناسب فراهم کند، از جمله نور کافی، امنیت محل کار و استراحت مناسب در بین شیفت ها.

نحوه محاسبه حقوق شب کاری

(ساعات شب کاری) × (مزد ساعتی) × ۱.۳۵ = دستمزد شب کاری

فرض کنیم کارگری ۵ ساعت از کارش در بازه ۲۲ تا ۶ صبح قرار دارد و مزد ساعتی طبق قانون حقوق و دستمزد سال ۱۴۰۴، ۴۷۲.۵۳۱ ریال است. دستمزد شب کاری این شخص برابر است با:

۳,۱۸۹,۵۸۴.۲۵ = 5 × ۴۷۲.۵۳۱ × ۱.۳۵

یعنی دستمزد این ۵ ساعت شب کاری، برابر با ۳۱۸ هزار و ۹۰۰ تومان خواهد بود.

مسئولیت های کارفرما در برابر کارگر شب کار

کارفرما فقط موظف به پرداخت پول نیست. او مسئول ایمنی، بهداشت، رفاه و سلامت کارگر است.

وظایف اصلی:

• فراهم کردن نور کافی و تهویه مناسب
• ارائه خدمات پزشکی دوره ای
• تضمین امنیت محیط کار (ویژه مشاغل صنعتی و نگهبانی)
• ایجاد فضای استراحت یا حتی خواب نیم روزی برای شیفت های سنگین

در صورت بی توجهی کارفرما، کارگر می تواند به اداره کار شکایت کند و پیگیر حقوق خود باشد.

ساعات کاری قانونی در ایران

طبق قانون کار، مدت زمان مجاز کار برای کارگران به شرح زیر است:

• حداکثر ۴۴ ساعت در هفته
• روزانه ۷ ساعت و ۲۰ دقیقه (۷.۳۳ ساعت) برای مشاغل عادی
• برای مشاغل سخت و زیان آور: حداکثر ۶ ساعت در روز و ۳۶ ساعت در هفته

آیا شب کاری با نوبت کاری تفاوت دارد؟

در نگاه اول ممکن است «شب کاری» و «نوبت کاری» مشابه به نظر برسند، اما از دید قانون کار، این دو تعاریف، شرایط و مزایای جداگانه ای دارند که نباید با یکدیگر اشتباه گرفته شوند.

شب کاری:

طبق ماده ۵۸ قانون کار، فعالیتی که بین ساعت ۲۲ شب تا ۶ صبح انجام شود، شب کاری محسوب می شود. صرف نظر از اینکه کارگر در شیفت صبح یا عصر فعالیت داشته، اگر در این بازه زمانی مشغول به کار باشد، مشمول اضافه پرداخت شب کاری، یعنی ۳۵٪ اضافه بر مزد عادی خواهد شد.

نوبت کاری:

طبق ماده ۵۵ قانون کار، نوبت کاری، به حالتی گفته می شود که برنامه کاری کارگر چرخشی باشد؛ یعنی فرد در بعضی روزها صبح، بعضی روزها عصر و بعضی اوقات نیز، شب کار کند. این نوع فعالیت، نوبت کاری تعریف شده و در صورتی که بخشی از شیفت نوبتی در شب بیفتد، مشمول درصدهای خاصی برای افزایش مزد خواهدشد:

• اگر نوبت کاری بین شیفت های صبح و عصر باشد (یعنی کارگر یا کارمندی که علاوه بر شیفت صبح، در شیفت عصر نیز به طور ثابت فعالیت می کند)، مبلغ اضافه ای معادل ۱۰ درصد مزد ساعتی به عنوان مزایای نوبت کاری به حقوق او تعلق می گیرد.
• در صورتی که برنامه کاری شامل چرخش بین صبح و شب باشد، به دلیل فشار کاری ناشی از حضور در شیفت شب، ۲۲.۵ درصد افزایش دستمزد در نظر گرفته می شود.
• نوبت کاری میان عصر و شب نیز، به همان میزان یعنی ۲۲.۵ درصد مشمول افزایش حقوق خواهد شد.
• و نهایتاً در حالتی که شیفت ها به صورت کامل میان صبح، عصر و شب در گردش باشند (یعنی هر سه بازه زمانی در برنامه نوبت کاری فرد گنجانده شود)، افزایش مزد ۱۵ درصدی برای او محاسبه خواهدشد.

بنابراین، کسی که همیشه شب ها (یعنی بین ساعت ۲۲ شب تا ۶ صبح) کار می کند، «نوبت کار» نیست، بلکه «شب کار» به شمار می رود. اما اگر شیفت هایش بین روز و شب جابه جا شود، در دسته نوبت کاران قرار گرفته و مشمول مقررات نوبت کاری خواهدشد.

تفاوت اضافه کاری و شب کاری

یکی از اشتباهات رایج در محیط های کاری، این است که شب کاری را با اضافه کاری یکی می دانند. در حالی‌که ممکن است این دو در یک زمان اتفاق بیفتند، اما از نظر قانونی و مالی، کاملاً متفاوت اند و هریک قوانین و نحوه پرداخت خاص خود را دارند.

بیایید تفاوت های این دو را بررسی کنیم:

اضافه کاری:

هر ساعت کاری که بیش از ساعات کاری مجاز روزانه (معمولاً ۸ ساعت روزانه و ۴۴ ساعت در هفته) انجام شود، «اضافه کاری» محسوب می شود.

طبق ماده ۵۹ قانون کار، اضافه کاری باید با رضایت کارگر انجام شود و حداکثر آن ۴ ساعت در روز است، مگر در شرایط خاص.

شب کاری:

همان طور که در بخش های قبلی گفتیم، فعالیتی که بین ساعت ۲۲ تا ۶ صبح انجام شود، شب کاری نام دارد، فارغ از اینکه ساعت کاری معمول کارگر باشد یا اضافه کار.

نحوه محاسبه حقوق:

• اضافه کاری:

میزان پرداخت برای اضافه کاری ،۴۰ درصد بیشتر از مزد ساعتی عادی است.

مزد ساعتی × ۱.۴ × ساعات اضافه کاری = دستمزد اضافه‌کاری

• شب کاری:

میزان پرداخت شب کاری، ۳۵ درصد بیشتر از مزد ساعتی عادی است.

مزد ساعتی × ۱.۳۵ × ساعات شب کاری = دستمزد شب کاری

سوالات متداول